Dei siste dagane har me vore opptekne av at me har måtta hugsa alt. Handlelister vonde som år. Kanskje har me kjøpt litt ekstra, fordi me er redde for å ha gløymt noko? Denne førjulstida har eg tenkt meir og meir på noko av det me verkeleg har gløymt.

Hjå meg er det ein rimeleg enkel prosess å laga julemiddag. Pinnekjøtet må handlast inn. Det må leggast i vatn kvelden før. Faktisk legg eg kålrabien òg i bløyt. Mest for å stå fram som litt meir avansert. Det er i grunn ikkje så mykje som kan gå feil.

Besteforeldra mine derimot. Dei starta jobben med å laga julemiddagen fleire månader tidlegare.

Sjølv om bestefaren min likte matauk i form av både jakt, sanking og fiske; starta det heile med ein telefon til Lofoten. Han skulle ikkje ha kva som helst til jul; berre nakkestykke av tørrfisk av skrei. Nærmare bestemt fisk som hadde tørka i sol og vind på hjell ved Vestfjorden.

Medan han venta på fisken, var det berre å jobba vidare. Skulle resultatet verta bra, måtte det gjerast ein liten innsats kvar dag. Heile seinhausten og vinteren måtte det fyrast med bjørkeved for å få rein oske. Kvar dag måtte oska takast ut av omnen. Oske som brann fleire gongar var ikkje brukande.

Etter kvart fylde bøtta med oske seg opp. Det var på tide å starta på tilbehøyret. Både mormor og bestefar måtte vera med når mjuke lefser og sprøtt flatbrød skulle bakast. Ho kjevla. Han steikte. Før flatbrøda vart stive, vart dei med innøvd teknikk bretta i ei pyramideliknande form, slik at dei stod oppreiste. Det skulle sjå bra ut òg.

Eit stykke ut i desember vart oske til lut. Fiskenakkar til lutefisk. Då hadde all den andre julematen vorte til i mellomtida. Sild, sylteost, lammerull, fleire lefser og heilt sikkert minst sju slag. Utan at det vart gjort noko nummer ut av det.

På julekvelden vart den nærmast minimalistiske julemiddagen servert. Fisk, lefser, flatbrød og smør. Ingenting meir. Sjølv om bestefar hadde dyrka mandelpoteter i hagen, òg spart dei beste til jul, skulle ein ikkje eta poteter sjølve julekvelden. «Keep it simple» hadde sikkert ein eller annan matsnobb sagt i dag. Matsnobben hadde uansett himla med auga over det enkle, men gjennomarbeida, måltidet.

Dei som gjennomfører liknande matlagingsprosessar, i dag, vert gjerne putta i bås. Innimellom med god grunn. Fermentering, langtekkelege prosessar og avanserte teknikkar er i visse krinsar på moten, som mormora mi ville ha sagt.

Det var likevel ingenting snobbete med det besteforeldra mine dreiv med. Dei var opptekne av kvalitet, dei var opptekne av handverket, dei var opptekne av at til jul, ja, då skulle det beste på bordet. Sjølv om det kravde tid og arbeid. Dei var òg opptekne av noko ein del prøver på i dag. Eller, noko me snakkar om, men som me i liten grad greier. Nemleg å utnytta ressursane, kjøpa minst mogeleg og å kasta minst mogeleg.

Berekraft, ville ein ha kalla det i dag. Ein berekraft som handlar om å ikkje bruka meir ressursar frå naturen enn det me treng. Om å utnytta alt. Den gongen ville ein ha kalla det nøkternt, rasjonelt og solid. Til og med oska i omnen kunne vera ein ressurs. Men òg berekraft i økonomisk forstand. Sjølv om råvarene var dei aller beste, kosta ikkje denne julemiddagen mange kroner.

Du vil neppe få servert nokon fisk som kunne måla seg på ein restaurant i dag. Men om du hadde fått det, ville det ha kosta meir enn besteforeldra mine brukte på mat i heile desember.

Bestefaren min gjorde litt av ei klassereise. Frå ein bratt, liten og tungdriven gard, til å ta sveinebrev som møbelsnikkar. Så tok han steget til å verta lærar. Verdiane om å arbeida hardt og bruka lite var med heile vegen.

Likevel: Då eg kom til besteforeldra mine stod alltid den beste maten på bordet. Ofte mat ein ikkje fekk andre plassar. Det som kanskje aller mest smertar, er at besteforeldra mine var berarar av ein matkultur som me har tatt alt for lett på. Som me i alt for liten grad har vore stolte av og dyrka.

Det var på ei reise i Katalonia i sommar at det verkeleg slo meg. I eit fjellområde i utkanten av Pyrineane stoppa me ved ein liten restaurant på toppen av ein lang seig bakke. Tidleg kvar morgon starta sykkelturistar i hopetal på den bratte stigninga. Ved lunsjtider var dei på toppen. Ein real styrkeprøve i sommarvarmen. På toppen stappa ikkje sprekingane i seg korkje energibar, sportsdrikk eller fast food.

I staden stoppa dei ved den heilt spesielle restauranten. Det var som å komma inn på kjøkkenet til mormor. Her var fårerullar, blodpølser, lefser og suveren tørrfisk. Alt laga til på den langsame måten, men av rimelege råvarer. Servert på nøkternt vis. Ikkje noko snobberi.

For nokre år sidan rasa debatten om kva som eigentleg er norske verdiar. For meg var besteforeldra mine berarar av nettopp desse verdiane. Verdiar som me i for stor grad kasta på båten då me vart rike og marinerte i olje.

Slik verda utviklar seg, må me fort finna tilbake til noko av dette, om me ikkje skal måtta redusera levestandarden vår, men òg fordi planeten treng det. Me fyller tida med andre ting enn det besteforeldra mine gjorde, tida er dyr for mange. Det er heller ikkje slik at moderne og kjappare metodar er feil. Likevel: Me har noko å læra. Om økonomi. Om ressursbruk. Om kvalitet. Om handverket.

Håpar du har hugsa å legga pinnekjøtet i vatn, du òg. Me i Nordhordland ønskjer deg uansett ei god jul!